Халкъан дуьхьа ваьхнарг

Халкъаца а, халкъан дуьхьа а ваьхнарг
Делан 1ожалло д1авигний хаахь
а, сингаттам, г1айг1а юссу даг т1е, боккха
эшам хаало синна. Карзахечу дахаро,
к1урк1манехь хьийзачу ойланаша
гатте хьовзийча, цхьаннах дагавала, дагардийца
лиъча, хьуна везарг, оьшург,
хьох кхетар верг уллехь ца хилча, шозза
базло сингаттам. Нехан а, халкъан
а сингаттамаш, баланаш шена т1еэца,
цуьнца бекъа, дог хьаста хуучарах, луучарах
а вара Айдамиров Абузар. Дала
к1еда-мерза мотт, доккха хьекъал, кхетам
а беллачу Абузарна хан карайора
дийнахь иттаннаш хьеший т1еэца, царах
х1оранга къамел дан а. Цкъа ша
волчу веанарг, масех шо даьлча юхавеача,
цуьнан ц1е а йоккхуш, велалойвекхалой,
т1еоьцура цо. 1илманчашца,
хьехархошца, студенташца, дешархошца
къамелевуьйлучу, цаьрга ладоьг1учу,
хазачу забаршца хьешийн самукъадоккхучу
Абузара, шен сих чекхъяьхна,
халкъе кхачийнера «Еха буьйсанаш»,
«Лаьмнашкахь ткъес», «Дарц» романаш,
кхин а иттаннаш, б1еннаш мехала
произведенеш. Уьш язйинарг вара юьртара
хьехархо, школан директор, халкъана
юкъара схьаваьлла а халкъан
дика к1ант а хилла ваьхна, къоман синкхетаман,
иэсан само ларъеш лаьттина
Мескитара Айдамиров Абузар.
Эзарнаш халкъаш шена чохь дехачу
х1окху Дуьненахь кхетамца, цхьана
маттаца, хьежамашца, лехамашца,
мехаллашца кхиъначу адамийн
тобан я къоман шена юкъахь ц1е йоккхуш
къаставой, оцу къоман дика-вон
шен сица кхобуш, дагца къуьйлуш,
эхь-бехкан, доьналлин, собаран а масал
хуьлий лаьтташ стаг-къонах хуьлу.
И стаг-къонах, шегахь къоман эс лардийриг,
эхь-бехкан хехо, замано ха харцарх
шен юьхьан чкъор, амал, дог-ойла
ца хуьйцуш лаьтта, лаьмнашкахь берд,
чхар санна, мацах-цкъа дайша йоьг1на
бохь лекха б1ов санна, 1у-Да а хуьлий,
самонехь. Цуьнан дахаран некъах а,
цуьнан Дашах а хан-зама яларца къилба
хуьлу, адамаллин, къинхетаман,
доттаг1аллин, стогаллин, собаран гечонах
тиллачунна нисвала г1о дан ницкъ
болу къилба.
Массо а къаьмнийн бу яздархой-хьехамчаш,
къонахий, къаной, дешан
ох1ланаш, са ц1ена нах. Церан ницкъ
кхочу шайн исбаьхьчу Дашца шен къоман
лазамах кхечу къамнийн дог лазийта,
диканах кхин къаьмнаш даккхийдейта,
дуьненахь а шайн дика г1иллакхаш,
ламасташ довзийта. Цара шаьш бинчу
кхоллараллин балхаца, къахьегарца,
хьанал хиларца бакъо йоккху бакъдерг
ала, мел къаьхьа иза делахь а. Ишттачарах
вара 1933 шарахь Нажин-юьртан
к1оштарчу Мескитахь вина, къона хан
шен халкъаца цхьаьна Г1ум-Азин арахь
(Г1ирг1азойн махкахь) д1аяхна волу
Айдамиран 1абдулхьаькиман к1ант Абузар.
Нохчийн къам Даймахка юхадирзича,
шен дай баьхначу юьртарчу школехь
хьехархо, еххачу хенахь директор
болх беш ша волуш Абузара коьрта лорура
эхь-ийман, эхь-бехк долуш, къоме,
махке безам болуш, кхечу къаьмнашца
уьйр-марзо йолуш къона чкъор кхетошкхиор.
Оцу декъехь дика ларош болх
барна «Нохч-Г1алг1айн республикан
сийлахь хьехархо», СССР-н, РФ-н дешаран
серлонан отличник ц1ерш елира
Абузарна.
А.Айдамировга кхаьчнарг кхаж баьлла
кхаьчна таж, дарж а дацара, ткъа
Õàëêúàí äóüõüà âàüõíàðã
къоман кхолламах бакъдерг: «Маршонан
к1ентий», «Еха буьйсанаш», «Лаьмнашкахь
ткъес», «Дарц», «Лаьмнийн некъашкахула»,
«Кхолламан цхьа де», «Калугера
йийсар», «Вайн амалш», «Нохчийн
историн хронологи» — статьяшкахь, дийцаршкахь,
повесташкахь, романашкахь
халкъан дахарх бакъдерг яздарна, дуьненахь
йоккхучу хенахь д1асата1а йиш
йоцу жоьпалла дара. И жоьпаллин къонахчун
сийлахь-деза таж корта айббина
лело хьекъал, кхетам, собар дара цуьнгахь.
Цундела оьхура тайп-тайпана говзаллаш,
корматаллаш, хьекъал, кхетам,
амалш йолу адамаш цуьнах дагадовла,
цуьнга шайн лазамаш бийца, цуьнан кхетамах,
хьекъалх дуьзначу Даше, к1едамерзачу
матте ладог1а. Цо шен сица
нохчийн къоман хазахетар, халахетар
а ловш, хьанал къахьегарна, ас-со бахар,
тхьамда, хьаькам хила г1ертар цуьнан
ц1ийца доцу дела, дахарехь бакъо,
нийсо а езаш хиларна хаьржира Абузар
1989 шарахь СССР-н Лакхарчу Советан
депутат. Нохчийн литература, истори,
культура, къона чкъор, дийнна къам кхетош-кхиорехь
юкъадиллина беркате доккха
дакъа тидаме а эцна, Абузарна елира
«Нохч-Г1алг1айн Халкъан яздархо»
ц1е, Нохч-Г1алг1айн пачхьалкхан университетан
1илман кхеташон декъашхоша
елира цунна «Университетан сийлахь
профессор»; НР-н 1илман Академин
кхеташон декъашхоша — академик; НРн
Дешаран, 1илман министерствон коллегино
– «НР-н халкъан хьехархо»;
Культуран министерствон коллегис –
«Нохч-Г1алг1айн республикан культуран
сийлахь г1уллакххо» ц1ерш. НохчГ1алг1айн
пачхьалкхан хьехархойн
институтан историко-фиологически факультет,
Москвара литературан лаккхара
курсаш чекхъяьхначу Абузара иттаннаш
шерашкахь ша яздрахойн Союзан Правленин
декъашхо волуш дукха а, говза а
г1о дира литературехь хьалхара г1улчаш
йохучу къоначарна. Яздархоша шайн гуламехь
НР-н яздархойн Правленин куьйгалхо
хаьржира Абузар, цуьнан кхетаман,
собаран, къомана мел дина дика
г1уллакхаш тидаме а эцна.
Абузаран романаш, повесташ иттаннаш
эзарнаш тираж а йолуш арайийлина
нохчийн, г1алг1айн, оьрсийн,
украинцийн, туркойн, 1аьрбийн меттанашкахь.
Оцу къаьмнийн дешархоша
лаккхара мах хадийна церан, уьш нохчийн
къоман дахаран селханенах дог лозуш,
карзахечу таханенна орцахвуьйлуш,
кханенга дегайовхонан т1ай а туьллуш,
язйина йолу дела. А.Айдамировн произведенийн
турпалхой халкъана юкъара
бу. Халкъ а, цуьнан шех цхьа а хьега
йиш йоцу декъаза кхоллам бара историн
бакъдолчун буха т1ехь цо гайтинарг,
шен сих чекхдаьккхина, дешархочун тидаме,
кхиэле диллинарг. Ц1еначу даггара
яздинчун халкъо ц1еначу даггара
лаккхара мах хадийра, цкъа а цхьа а ца
ваьккхинчу сий-лараман лакхене а ваьккхина,
Абузаран ц1арна т1етуьйхира
халкъо «къонах-яздархо», «халкъан тешаме
к1ант», «мехкан къонах», — сийлараме
дешнаш.
Нохчийн къоман историн галморзахе
некъаш, хилла бохамаш, бина тешнабехкаш
бевзачу Абузара 1991-чуй,
цул т1аьхьарчу шерашкахь а шен статьяшкахь,
интервьюшкахь олура, яздора:
«Х1окху т1аьххьарчу шерашкахь нохчийн
къомана т1ех1иттинчу бохамаша
дукха а ойланаш йойту нахе. Оцу бохамийн
хьостанаш, бахьанаш, бехкенаш
лоьху. Бехкедо оьрсийн паччахьийн,
коммунистийн а 1едалш. Х1аъ, х1окху
т1аьххьарчу кхаа б1е шарахь нохчийн
къомана хиллачу бохамашна бехке
ду иза а, важа а. Амма цаьрга и бохамаш
шена байта шегара дуккха а бахьанаш,
г1алаташ дийлийтина нохчийн
къомо, оцу бохамех лардала хьекъал,
кхетам а цатоарна. Керлачу бохамех,
шен г1алатех нохчийн къам лардалийта
1алашо йолуш язйинера ас сайн исторически
произведенеш…» Хьекъал,
кхетам а болчу Абузара халкъ керлачу
бохамех к1елхьарадаккха бинчу хьехаме
ла ца дуьйг1ира… Ша дуьйцучуьнга
ладог1ар к1езиго дуйла хуучу Абузара
2003-чу шарахь (1994-чу шарахь «Даймохк»
газетан аг1онашкахь зорбатоьхнарг)
коьртте х1ара дешнаш а яздина:
«Нохчийн къоман ХХI-чу б1ешарахь
т1ейог1учу т1ахьенна», — аьлла дешнаш
а яздина, «Вайн амалш» — книга араяьккхира,
нийсачу, нахана, махкана пайдечу
новкъавала луучо шен кхилба лара
мегар долу. Иштта бакъдерг х1инццалц
цхьаммо ца яздина халкъан цхьана декъан
амалх. Со «Даймохк» газетан коьрта
редактор волуш сих-сиха редакце
вог1ура Абузар. Дийцаре дора тайп-тайпана
хаттарш. Халкъан истори евзачара
бакъ дош ала дезаш зама яра иза. Тхойшиннан
дехха къамел хиллачул т1аьхьа,
1едална а, цуьнан т1е1аткъамца карзахдаьллачу
халкъан цхьана декъан леламашна,
амалшна критика еш, уьш
емалъеш ша язйина статья еара Абузара
редакце. «Х1ара статья зорбане яккха
ваьхьар вуй хьо?» — аьлла, хаттар
а х1оттош, суна хьалха охьайиллира
цо шен статья. И статья а, цул т1аьхьа
еана статьяш а газетан аг1онаш т1ехь
араевлира. И статьяш вовшахтоьхна
арахийцира «Вайн амалш» ц1е йолу
книга (2003 шо). Цо тидамза ца дуьтура
нохчийн къоман кхолламах доьзна а
цхьа х1ума, статья ца язъеш, интервьюхь
ца хьахош, шен кхетамца мах ца хадош…

Кхин эр дац Абузара, лохха йовхарш
тухуш, шен к1еда-мерзачу маттахь долочу
къамелехь: «…вайх х1ораммо а дицдан
ца деза адамийн а, къоман а бартбийриг
нийсо хилар. И нийсо яр Дала
т1едиллина вайна. Оцу т1ехь халкъана
масал гайта декхар ду уггар хьалха пачхьалкхан
куьйгалхойн, динадайн, шаьш
ц1ена бусалбанаш ду бохуш лелачу нехан
а. Уьш дог-ойла, куьйгаш ц1ена долуш
хилахь, я цхьана дашца аьлча –
уьш ийманехь хилахь, къоман барт хир
бу, адамашна юкъахь нийсо хир ю, махкахь
машар, беркат а хир ду». Къона волуш,
махкана, халкъана диканиг дан ца
кхиарна кхоьруш,
…Беза хьо, Нана-мохк –
Дай баьхна латта.
Хьоьца ду сан ирс а,
Ас мел ен ойла.
Хьан дуьхьа къахьега,
1ожал т1еэца
Ца луун долу к1ант
Дена ма войла!
дешнаш аьллачу нохчийн сийлахьвоккхачу
яздархочо Айдамиров Абузара
шен дахаран некъаца хаийтира ша
халкъан, мехкан а тешаме к1ант хилар.
Дуккха а диканиг динарг, халкъана
хьанал хилларг тергамза витча, бехха
дагахьбаллам буьсу. Делан г1оьнца,
Абузаран сийнна вовшахтуьйхира суьйренаш,
юбилейш, цхьаьнакхетарш.
Араехира нохчийн а, оьрсийн а меттанашкахь
цуьнан произведенеш. Къаьсттана
дика а, хаза а хета 2004-2005
шерашкахь цуьнан произведенийн ялх
том арахеца карахдаьлла (Москварчу
бизнесмена Хь.Джабраиловс г1о а
деш, «Центр гуманитарных исследований»
цхьаьнакхетараллин куьйгалхочо
Н.Эльсункаевс), царна презентацеш ян
ницкъ кхаьчна а, Абузарна хазахетар а
деш. Т1аьххьарчу шерашкахь (Нохчийн
яздархойн Союзан правленин председатель
волуш) яздархойн Союзан кхеташонаш
«Гумс» газетан редакцехь д1ахьора
Абузара. Абузар редакце вог1у де боккхачу
кхоаца т1еоьцура редакцин белхалоша,
цуьнгара керланиг, хьекъалениг,
хазаниг а хезар дуйла тхайна
хаарна. Тхан дехха къамелаш хуьлура
литературах, историх, культурах, вайн
къоман кхолламах. Муьлххачу а яздархочун
керла ара мел яьлла произведени
самукъадаларца т1еоьцура цо. Деган,
синан а ц1еналла хаалора цуьнан
х1ора а Дашехь. Шен могашалла дика
йоццушехьа презентаце веанчу Абузара
деган лазамца къамел дира, къам
керлачу бохамех лардан а г1ерташ. Иза
цуьнан халкъе дина т1аьххьара къамел
хиллера. (2005 шеран апрель беттан 9-
г1а де). Делан 1ожалло д1авигира вайна
юкъара 2005 шеран май беттан 27-
чу дийнан 1уьйранна нохчийн халкъан
к1ант. Д1авахара Абузар, ша дукхавезачу,
шена дукхадезачу халкъе весет
дина: «Динашна а, къаьмнашна а юккъе
дозанаш деттар; европейцаш, азиаташ,
Малхбале, Малхбузе, бохуш, деш
долу къамелаш тидаме ца оьцуш, Дуьненахь
даха лаьара суна вайн къам.
Х1окху Дуьненахь кхайкхо безарг машар,
доттаг1алла ду. Уьш долчохь бен
зовкхе, ирсе дахар дац».
Кхойтта шо сов хан ю Абузар вайца
воцу. Г1иллакхан, оьздангаллин, хьекъалан,
кхетаман, синан доьналлин масал
хилла ваьхна волу, халкъан дуьхьа
муха ваха веза шен дахарца гайтина
волу къонах вайца воцу. Абузар вайца
воцу шераш алсам мел дуьйлу а, цо мел
динчун ойла мел йо а ч1аг1ло нохчийн
халкъан яздархочо М.Бексултановс
аьлларг: «Зама хала ярий, атта ярий ца
бохуш, ша къонах верг даима а къонах
хилла чекхваьлла. Ткъа къонах воцчух
цхьана а замано къонах ца вина…»
Массо заманах а къонахаллица чекхвелира
Абузар. Цундела цуьнан ц1е, цо
шел т1аьхьа вайна мел йитина исбаьхьаллин
произведенеш, цуьнан собарх
дуьзна Дош а дехар ду нохчийн догойла
йолу адамаш мел деха.