Сулаев Мохьмадан – 95 шо. Сулаев Мохьмад – поэт, прозаик, лор

Сулаев Мохьмадан цIе яьккхича, цуьнан муьлхха а произведени хьахаелча, уггаре а хьалха дуьхьалхIуттург цхьа васт ду: цIена, безамехь юьхь-сибат, хьекъале ши бIаьрг, кIеда-мерза мотт буьйцучу стеган – поэтан васт. Иштта дагахь лаьтта Мохьмадан куц-кеп. Цуьнан исбаьхьа хазачу, аьхначу маттахь язйина стихаш: «Суьйренан ойланаш», «Тамаше зама», «Сайн нене», «Керла Iуьйре, «Де», «КIанте»; поэма «Нохчийн кIант Волгин йистехь»; повесть «Эскинойхь»; роман «Товсолта ломара дIавоьду». Мохьмад яздархошлахь а къаьсташ вара цхьа шатайпана оьздангаллица: шен леларца а, нахаца йолу юкъаметтигашца, шен сица. Къаьсттина екхна хуьлура цуьнан юьхь дешархошца цхьаьнакхеттачохь, лечкъа ца лора цуьнга шен хазахетар. Дагаоьху дIадаханчу бIешеран 80-чу шерашкахь Энгель-эвларчу юккъерчу школехь хьехархочо Хь.Аболхановс вовшахтоьхна дIадаьхьна «Нохчийн меттан де» — цхьаьнакхетаралла. Оцу даздаршкахь дакъалоцуш бара поэташ, Iилманчаш: М. Сулаев, Ш. Арсанукаев, Л. Яхъяев, З. Джамалханов, З. Хамидова, школан директор, поэт Ш. Рашидов, хьехархой, дешархой. Цхьаьнакхетарехь массара а дина къамелаш нохчийн къоман кхолламах, гIиллакх-оьздангаллах, литературах, маттах а дара. Оцу цхьаьнакхетарехь З.Джамалхановна Гуьмсен кIоштарчу нохчийн меттан, литературан хьехархоша совгIатна холхазан куй белча, шозлагIа шена дош а дехна, вистхиллачу Мохьмада элира: «Тахана х1окху кIоштарчу хьехархоша Зайндин коьрта нохчийн куй а тиллина, сий-ларам би Зайнадин а, нохчийн меттан а», — аьлла, шен «Зама» стихотворени юкъара биъ могIа бийшира:
Замано дерриг а дойу,
Замано дерриг а кхуллу,
Стаг воцург лораза войу,
Къонаха шен маравуллу.
Зайндис забар йира: «Куйннал дегI ас а даьккхи тахана», – аьлла.
Шен амалца, кхоллараллица а йолу оьздалла дайн кхерчахь, винчу юьртахь хьоста долуш яра поэтан. 1920-чу шеран сентябрь беттан 20-чу дийнахь ГIойтIахь вина, школе ваххалц йолу хан оцу юьртахь яьккхина волчу Мохьмада тIаьхьо яздора:
Со юха а винчу юьртахь ву!..
Геннахь лаьтта, курра хьоьжуш, лаьмнаш,
Ойлане а яхна, тийна хьаннаш –
Винчу юьртахь дагна хьоме ду!
Бажа балош вогIу цIехьа Iу,
ЦIечу аьттан логах бехчалг кхозу,
Хьалха санна, гаьн тIехь дека хьоза –
Винчу юьртахь дагна хьоме ду!
Шовзткъе ялх шо долчу поэтана хьоме ду шен бералла дIаяхначу юьртаца мел доьзнарг. Оцу ехачу хенахь шен кхолламах дахаро мел къиза кадиттинехь а, бевзачех, безачех шен къеста дезнехь а, юх-юха а дагаоьху бералла:
Бераллехь левзинчу
хиэ ла а доьгIуш,
Со Iаш ву, со винчу
юьрте а хьоьжуш,
Жимчохь мел дайнарг,
сама а даьлла…
Деша ваххалц йолу хан ГIойтIахь а яьккхина, цул тIаьхьа Соьлжа-гIаларчу № 16 йолчу школехь, Асланбковское юьртарчу юьхьанцарчу школехь а доьшу Мохьмада. Деша боккха лаам болу хинволу поэт Баку-гIала деша воьду. Цо цигахь чекхйоккху лоьрийн институт. Дуьххьарлера байт «Нохчийн йиш» Мохьмада ша Бакохь доьшуш волчу хенахь (1935 шо) язйира. Мохьмадан кхоллараллина беркате тIеIаткъам бира нохчийн халкъан барта кхолларалло а, оьрсийн поэзино а. М. Сулаевс лоьрийн институт чекхъяьккхинчу шарахь СССР-н пачхьалкхана тешнабехкаца тIелетира фашистийн Германи. ТIеман заманахь, массо а кхоллараллин белхалойн санна, Мохьмадан дош а дара мостагIчунна дуьхьала олуш, шен махкахойн дог-ойла иракарахIоттош. 1943 шарахь цо язйина «Малх тоьлур бу» поэма дика т1еийцира дешархоша а, критико а.
1944 шарахь шен Даймахках къастийначу нохчийн халкъаца цхьаьна ГIум-Азехь кхойтта шо даьккхинчу Мохьмадан кхоллараллехь, цуьнан стихийн мукъамашкахь къаьстташ ешалуш, хезаш ю гIайгIа, сатийсам, шен дайн кхерче, махке сатийсар. Цхьа шатайпана мур бу поэтан кхоллараллехь 1958 шарахь «Безаман эшарш» стихийн гулар араяьлла хан. Нохчийн поэзе керла кеп а, чулацам а болу стихаш еара Мохьмада. Цуьнан дуккха а стихех мукъамехь иллеш а, эшарш а йина, лекха йолийра артисташа. Цул тIаьхьа арахоьцу цо поэзин а, прозин а книжкаш: «Велларг денвалар» (дийцарш, 1959 шо); «Даймехкан зIаьнарш» (стихаш, 1961 шо); «ДоттагIий юхавовшахкхета» (дийцарш, 1962); «Товсолта ломара дIавоьду» (роман, 1966 шо); «Октябро кхоьллинарг» (критикин статьяш, 1967 шо). Гуш ма-хиллара, Мохьмада поэзехь, прозехь, критикехь а (иттех шарахь) беркате болх бина. Сибрехара ц1адирзинчу халкъана ч1ог1а оьшура цо язйина книгаш. Къаьсттина школашкахь, хьехархойн училищешкахь, институтехь. 1964 шарахь «Грозненский рабочий» (20-гIа декабрь) газетехь араяьллачу шен «Поэмы и современность» статьяхь М. Мамакаевс билгалдоккхура: «Поэтан болх цуьнан киншкин стомма хиларца лара мегар дац. Коьртаниг кхин ду: мел кIорга схьагайта хиъна цунна вайн дахаран а, шена гинчун а маьIна. И гайтар цуьнан нисделлехь, жима киншка а дуккха а тоьлу цхьайолчу йоккхачу томал».
Гоьваьллачу поэто М. Мамакаевс лаккхара мах хадийнарг М. Сулаевн «Даймехкан зIаьнарш» цIе йолу поэзин гулар яра. Нохчийн къам шен махка юхадирзинчу муьрехь дIаболийра цхьайолчу ансамблаша, исбаьхьаллин самодеятельносташа, корматаллин артисташа шайн болх. Ярташкахь, кIотаршкахь концерташ хуьлура эшаршлакхархоша, иллиалархоша дакъалоцуш. Сих-сиха декара оцу концерташкахь М. Сулаевн дешнаш тIехь даьхна иллеш. Цул хьалха лоькху эшарш, олу иллеш фольклоран мукъамехь, кепехь хиллехь, вай лакхахь ма-аллара, Мохьмада дуккха а керланиг деара нохчийн иллийн, эшарийн а чулацаме. «Безаман эшарш» цIе йолчу гуларо Мохьмад дика лирик хилар тIечIагIдира. Тахана а лерса, дог а хьостуш ду Мохьмада 1941 шарахь яздина «ГIан» цIе йолу илли, дуккха а кхидолу иллеш, эшарш а.
ЦIеначу мукъамехь, эшарехь лекхало шен дог дара поэто схьадаьстинарг, шен синхаамаш дешархойх а (ладогIархойх) тешош.
«Суьйренан ойланаш» цIе йолчу гуларна юкъайогIучу стихаша гойту хIора а адам ша санна долчу адамна, халкъана, Даймахкана хьалха декхар хилар. Философски маьIна долуш ю и стихаш. Мохьмадан стихашкахь кIорггера ойла ю заманах, декхарех, дахарехь адаман меттигах, къаьсттина поэтан граждански позицех. Литературан критико Ю. Айдаевс «Сирла суьйре» (1980 шо, Соьлжа-гIала) книгана ша язйинчу статьяхь (дешхьалхе) боху: «М.Сулаевн поэтически ойла, къилбанан цхьамза санна, даима а адаман дахаре, цуьнан сийлалле, цо юьтучу лоран маьIна даре ерзийна ю. Стаг лийр вац, шел тIаьхьа цо дика гIуллакхаш дитинехь, иза шенна ца ваьхнехь, вонна кIел и ца сецнехь». И дешнаш дуьззина Мохьмадан дахаран некъана хьаннал дIадала мегар ду, хIунда аьлча цуьнан хIора а произведени цIеначу сица, ховхачу синхаамашца, хазачу ойланца язйина хиларал совнаха, бакъдерг толо гIерташ язйина хиларна.
Цхьа шатайпана хилам бара вайн литературехь М. Сулаевн «Товсолта ломара дIавоьду» цIе йолу роман араяьлла хан. И роман араяьллачу муьрехь ярташкахь, гIаланашкахь книгашъешархойн конференцеш йира, дика а, ледара а агIонаш толлуш критикаша статьяш язйира, НГIПУ деша боьлхучу абитуриенташа сочиненеш, дипломни белхаш язбира. Дешархочуьнга ойла йойтура романо, дуккха а хаттарш кхолладолуьйтуш. Цхьадолчу хаттаршна дикка хан яьлча бен жоьпаш каро йиш ца хилира. Роман язйина зама а кхин идеологи йолуш яра. Хьахо йиш яцара халкъ шен Даймахках къастор, делахь х1ета Товсолта ломара д1авахарх долу бахьна а.
Товсолтин доьзалерчу Iоттабаккхамца («Эскинойхь» повесть тIеюьзна язйина «Товсолта ломара дIавоьду» роман, тIаьхьа «Лаьмнаша ца дицдо» цIе а йолуш, оьрсийн матте гочйина араяьлла) гайтина авторо Советан Iедало нохчийн оьзда гIиллакхаш емалдар. Хала лов цо халкъана тIехь лело харцонаш. Товсолтин дахарца, цуьнан доьзалан кхолламца Мохьмада гайтинарг нохчийн къоман гIиллакхашца, ламасташца йолу зIе хадар, оцу хедачу зIено Товсолтин дагна йина чов ю. Лаьмнаш а дитина дIаваххал. Иза майрра дIааьлла, гайтина бакъдерг дара. Дайшна а, церан берашна а юккъера Iоттабаккхам бу авторо буьйцург.
М. Сулаевн кхоллараллин оцу муьрехь арайовлу керла гуларш: «Даг чуьра суйнаш» (1968 шо), «Йоврйоцу цIе» (1970 шо), «Бакъдерг» (1973 шо), «Чинар на скале» (1972 шарахь Соьлжа-гIалахь; 1975 шарахь Москвахь). Мохьмад говза гочдархо а вара. Цо гочйина Рудакин, К. Хетагуровн, Г. Гейнен, М. Лермонтовн, А. Пушкинан, Р. Гамзатовн, и. дI. кх. стихаш оцу поэташа нохчийн маттахь язйича санна ешало. М. Сулаевн стихаш, поэмаш, дийцарш, роман школашкахь, хьехархойн училищешкахь – дешархошна; институтехь, университетехь – студенташна хьоьхуш ю, церан мехалла, маьIна тахана а лакхара долу дела. Цуьнан стихаш гочйина оьрсийн, украинийн, гуьржийн, казахийн, ДегIастанан къаьмнийн, хIирийн, гIебартойн, балкхаройн, иштта дозанал арахьарчу къаьмнийн меттанашка а.
Шен «Адамашка» цIе йолчу стихотворенехь, лечкъа ца деш,
Я сий, я хьал со сайна лоьхуш вац.
ХIетте а-м лаьа илли сайн хезийла,
Даггара лаьа – ас и лечкъадац, –
Шу дезарна, шуна со везийла! –
бохуш, вайна юкъара 1992 шарахь дIавахна шен накъост, доттагI Сулаев Мохьмад дагалоцуш халкъан поэто Ш. Арсанукаевс шен цхьана интервьюхь элира: «Вайн яздархойх суна дуьххьара вевзинарг Сулаев Мохьмад вара. Говза поэт а, дика лор а вара Мохьмад. Бер санна догцIена а, шатайпа оьздангалла хиларца а билгалвуьйлура. Уггаре суна цуьнгахь товш хетарг – кхечеран кхиамех воккхавер. Газетан, журналан агIон тIехь ша резаволуш стихотворени, дийцар дешча, кхаьънаш дохуш хир вара хьуна: «Хьуна вевзий и хьенех, ешний ахь цо язйина хIума, суна вовзийталахь иза», – бохуш.
Нохчийн гоьваьллачу поэто Мухьмад-Селахь Гадаевс аьлла дешнаш дагаоьху шен заманан синмерз, синлакхалла а хилла, адамашца, Даймахкаца цIена юкъаметтигаш ларъеш ваьхначу Сулаев Мохьмадан дахаран некъан ойла йича:
Уьйрашна вицвелча, Далла а вицлой,
Базло, бах, лахьти чохь упханан тхов…
Делахь-хIета, уьйрашна, накъосташна, доттагIашна, нохчийн халкъана а вицвелла вац, «Мел ирсе хетарх а – и ирс ма дац, ша винчу Даймахкахь доцург», – дешнаш а аьлла, шех лаьцна ала хастаме дош юьртахошна, махкахошна а дитина, вайна юкъара дIавахана Сулаев Мохьмад.